همهی ما حتی اگر در اطراف خود بیمار دیابتی نداشته باشیم، به طور قطع نام این بیماری را شنیدهایم. برای کسانی که خود یا اطرافیانشان به این بیماری دچار هستند، اطلاع داشتن از نکات پیرامون این مشکل جهت مدیریت این بیماری مزمن کمک کننده است. این دسته از افراد باید همهی رفتارها و پرهیزهای غذایی مخصوص به دیابت را بشناسند و آنها را رعایت کنند. همچین باید به خوبی با روند تشخیص، مانیتور کردن دوز داروها و درمانی این مشکل نیز آشنا شوند. خوشبختانه امروزه درمانهای مناسبی برای کنترل دیابت وجود دارد، اما همگی میدانیم که پیشگیری و تشخیص به موقع همیشه به مراتب بهتر از درمان است. با شناخت این بیماری، عوامل و شرایط بروز آن میتوانیم از وقوع آن پیشگیری کنیم. یا در بدترین حالت به درستی با آن مواجه شویم. اهمیت شناخت این بیماری به حدی است که روز 14 نوامبر مصادف با 23 آبان به عنوان روز جهانی دیابت نامگذاری شده است. اما دیابت چیست؟
گلوکز نوعی کربوهیدرات است که در نان، انواع میوه و محصولات لبنی و بعنوان مهمترین قند آزاد در گردش خون جانوران به شمار میآید، جانوران از این قند به عنوان سوخت برای مغز، سلولهای سیستم عصبی و گلبولهای قرمز استفاده میکنند. این قند به عنوان فراوانترین ترکیب شیمیایی نیز شناخته شده و به وفور یافت میشود. زمانی که بدن انسان برای تامین انرژی توانایی استفاده از گلوکز را نداشته باشد و یا نتواند آن را ذخیره کند، میگویند که فرد به دیابت – که نوعی بیماری مزمن میباشد – دچار شده است. در واقع اگر لوزالمعده نتواند هورمون انسولین مورد نیاز برای انتقال گلوکز از جریان خون به سلولهای بدن را تولید کند یا بدن نتواند از این هورمون بهدرستی استفاده کند، این بیماری پدیدار میشود.
از آنجایی که همهی غذاهای مصرف شده توسط انسان در نهایت به گلوکز تجزیه میشوند، عدم امکان استفاده از آن باعث پدیدهای به نام انباشت گلوکز و در نتیجه بالا رفتن قند خون و نهایتاً ریسک دیابت میشود. مطالب فوق دیابت را به سادهترین و قابل فهمترین شکل ممکن شرح میدهد. در واقع دیابت بیماریای است که باید آن را جدی گرفت. زیرا در غیر این صورت اندامها و بافتهای بدن فرد را با آسیبهای متعددی روبرو میکند. آسیبهایی که در چشمها، کلیهها، اعصاب و قلب خود را نشان میدهند.
اهمیت روز جهانی دیابت چیست؟
میدانیم که انتخاب روز جهانی برای هر مقولهای، به منظور جلب توجه افکار عمومی به آن موضوع صورت میگیرد. مقرر کردن چهاردهم نوامبر به عنوان روز جهانی دیابت نیز به همین دلیل است. در سال 1991 یعنی 32 سال پیش، سازمان بهداشت جهانی با همکاری فدراسیون بینالمللی دیابت تصمیم گرفتند برای جلب توجه عموم به رشد و گسترش روزافزون دیابت، 14 نوامبر را تحت عنوان روز جهانی دیابت نام نهند. سازمان ملل متحد نیز در سال 2006 این روز را در تقویم به صورت رسمی ثبت کرد. بزرگترین کاری که در این روز انجام میشود، ایجاد کمپینهای بزرگ اطلاعرسانی و آگاهیسازی است. فدراسیون بینالمللی دیابت هر سال یک شعار خاص را انتخاب کرده و همهی اطلاعرسانیهای صورت گرفته در این روز، حول و حوش آن شعار خواهد بود.
شعار جهانی که برای این روز درنظر گرفته شده: ” دسترسی به مراقب جهت افراد دیابتی” و شعار هفته ملی دیابت در کشور ” دیابت: شناخت خطرات، اقدام موثر” می باشد.
در کشور ما نیز از سال 1392 به بعد، به همت وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، هر ساله هفتهی آخر آبانماه را به عنوان هفتهی ملی دیابت اعلام میکنند. انجمنهای حامی بیماران دیابتی در این برههی زمانی نقش فعال و موثری را ایفا میکنند.
انتخاب این روز (14 نوامبر) به عنوان روز جهانی دیابت، به مناسبت روز تولد دکتر بانتیگ که کاشف انسولین میباشد، صورت گرفته است. اما باید دید که عمده فعالیتهای انجام شده در این روز چه چیزهایی هستند. میتوان سه محور اصلی را برای فعالیتهای انجام شده در این روز بیان کرد که عبارتند از:
• توجه به نیازهای جامعهی دیابتی و فراهم کردن این نیازمندیها
• تاکید بر اجرای برنامههایی در راستای کنترل خطراتی که دیابت میتواند برای جوامع در پی داشته باشد.
• جلب توجه جهانیان به این بیماری و راههایی برای مدیریت کردن این معضل
چه کسانی در معرض ابتلا به دیابت هستند؟
یکی از مهمترین اقداماتی که در روز جهانی دیابت بر اهمیت آن تاکید میشود، انجام آزمایش خون جهت تشخیص دیابت است. در واقع با انجام آزمایشهایی از جمله، قند خون ناشتا، قند خون دوساعته پس از صرف صبحانه و HbA1c، سطح قند خون افراد اندازهگیری میشود. این آزمایشها بسیار راحت بوده و نیاز به اقدام خاصی ندارد؛ بلکه با گرفتن مقدار کمی خون از فرد ناشتا انجام میشود. گرچه توصیه میشود که همهی افراد به صورت دورهای چکاپ انجام دهند، اما انجام این آزمایش برای برخی از گروههای جامعه ضروریتر است. به عنوان مثال میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
• کسانی که یکی از افراد خانوادهی ایشان مبتلا به قند خون بالا یا دیابت هستند.
• از آنجایی که نوع خاصی از دیابت تحت عنوان دیابت بارداری یا دیابت حاملگی جود دارد، لازم است که زنان باردار نیز تحت این آزمایش قرار بگیرند.
• افراد چاق و دارای اضافه وزن
روز جهانی دیابت و غربالگری
همانطور که اشاره کردیم عموماً در روز جهانی دیابت کمپینهایی برپا میشود که علاوه بر اطلاعرسانی در مورد دیابت و خطرات و عوارض آن، به ضرورت انجام آزمایشهای بالینی برای تشخیص این بیماری مزمن نیز تاکید میکنند. همچنین برخی از این کمپینها خود اقدام به انجام آزمایشهای غربالگری دیابت میکنند. پزشکان همواره بر این موضوع اصرار دارند که افراد دارای ریسک دیابت نباید از انجام آزمایشهای مرتب دورهای غافل شوند.
آزمایش خون دیابت یکی از رایجترین انواع آزمایش خون است. دیابت بیماری است که روی توانایی بدن برای تولید یا مصرف انسولین تاثیر می گذارد. انسولین به بدن کمک می کند تا از قند خون برای تولید انرژی استفاده کند. دیابت منجر به بالا رفتن قند خون (گلوکز) می شود. در این بیماری، سطوح قند خون به صورت غیرعادی بالا می روند.
در گذر زمان، دیابت منجر به آسیب دیدن رگ های خونی و اعصاب می شود. بدین ترتیب بیمار با انبوهی از علائم و نشانهها روبهرو می شود : مشکل بینایی، سوزش و بی حسی دست ها و پاها و افزایش خطر حمله یا سکته قلبی.تشخیص به موقع به منزله این است که می توانید درمان را هر چه سریعتر آغاز کنید و گام های لازم برای برخورداری از یک سبک زندگی سالم را بردارید.
چه کسانی باید آزمایش دیابت را انجام دهند؟
در مراحل اولیه، ممکن است علائم دیابت ظاهر شوند، یا اینکه بیماری فاقد هرگونه علائم آشکار باشد. اگر با یک سری علائم زودرس روبهرو می شوید، باید به فکر انجام آزمایش خون دیابت باشید. این علائم عبارتند از:
• تشنگی خیلی شدید
• احساس خستگی در تمام طول روز
• احساس گرسنگی شدید، حتی پس از غذا خوردن
• تار شدن دید
• ادرارکردن بیشتر از حد عادی
• وجود زخم ها و بُریدگی هایی که ترمیم نمی شوند
برخی افراد، حتی در صورت عدم وجود علائم دیابت، باید آزمایش خون دیابت را انجام دهند. انجمن دیابت امریکا (ADA)، توصیه می کند که افراد دارای اضافه وزن (شاخص توده بدنی بیشتر از 25)، یا افرادی که در دسته بندی های زیر قرار می گیرند، بهتر است برای انجام آزمایش دیابت اقدام کنند:
• افرادی که در گروه های نژادی با سطح ریسک بالا قرار دارند.
• فشار خون بالا، تریگلیسرید بالا، کلسترول HDL کم، ابتلا به بیماریهای قلبی
• سابقه خانوادگی بیماری دیابت
• سابقه شخصی از بالا بودن سطوح قند خون، یا نشانههایی از مقاومت انسولینی
• عدم انجام منظم فعالیت های بدنی
• زنانی که سابقه سندروم تخم دان پلی کیستیک (PCOS)، یا دیابت حاملگی را دارا می باشند
همچنین ADA به افراد بالای 45 سال توصیه می کند تا یک مرحله آزمایش اولیه قند خون را انجام دهند. به این ترتیب به افراد کمک می شود تا از سطوح پایه قند خون خود آگاه شوند. به دلیل اینکه خطر دیابت با بالا رفتن سن افزایش می یابد، آزمایشها منجر به تعیین احتمال گسترش بیماری می شوند.
آزمایشهای ضروری برای افراد دیابتی :
1. آزمایش A1C
آزمایش خون دیابت به پزشک این امکان را فراهم میکند تا از میزان قند خون مطلع شود. آزمایش A1C یکی از متداول ترین آزمایشها است، زیرا نتایج آن منجر به تعیین میزان قند خون در گذر زمان می شوند. بنابراین برای انجام آن هیچ نیازی به ناشتا بودن نیست.از این آزمایش، با عنوان آزمایش هموگلوبین گلیکاته نیز یاد می شود. این آزمایش به اندازه گیری این موضوع میپردازد که طی دو سه ماه گذشته، چه مقدار گلوکز به گلبول های قرمز خون رسیده است؟
به دلیل این که گلبولهای قرمز خون عمری سه ماهه دارند، لذا آزمایش A1c میانگین قند خون بدن برای مدت تقریباً 3 ماه را اندازه گیری می کند. این آزمایش فقط به مقدار خون اندکی نیاز دارد. نتایج این آزمایش بر اساس درصد بیان می شوند.
نتایج کمتر از 5.7 % عادی تلقی می شوند.
نتایج بین 5.7 الی 6.4 %، نشان می دهند که افراد در آستانه دیابت قرار دارند.
نتایج بیشتر از 6.5 %، یعنی فرد مبتلا به دیابت است.
آزمایشهای صورت گرفته در محیط آزمایشگاه، مطابق برنامه ملی استانداردسازی گلیکوهموگلوبین (NGSP) مورد استانداردسازی قرار می گیرند. این یعنی هیچ اهمیتی ندارد که آزمایش در چه آزمایشگاهی صورت می گیرد، روش های به کار رفته برای انجام آزمایش خون دیابت نیز کاملاً یکسان هستند.مطابق اطلاعات ارائه شده توسط موسسه ملی دیابت و بیماری های گوارشی و کلیوی، فقط آزمایشهایی که به تایید NGSP رسیدهاند، منبع معتبری برای تشخیص دیابت محسوب می شوند.
2. آزمایش تصادفی قند خون
در آزمایش تصادفی قند خون، بدون توجه به زمانی که آخرین بار غذا خورده شده است، نمونه گیری از فرد صورت می گیرد. نتایجی که بزرگتر مساوی 200 میلی گرم در دسی لیتر باشند، نشانهای از وجود دیابت هستند.
3. آزمایش قند خون ناشتا
در این آزمایش، سطح قند خون پس از یک شب ناشتا بودن اندازه گیری می شود. این یعنی شما برای مدت 8- 12 ساعت هیچ غذایی مصرف نکردهاید.
نتایج کمتر از 100 میلی گرم در دسی لیتر عادی هستند.
نتایج بین 100- 125 میلی گرم/ دسی لیتر نشان دهنده قرار گرفتن در آستانه دیابت است (فرد هنوز به دیابت مبتلا نشده است).
نتایج بزرگتر مساوی 126 میلی گرم/ دسی لیتر، پس از دو دور آزمایش، حاکی از ابتلا به دیابت هستند.
4. آزمایش تحمل گلوکز خوراکی
آزمایش تحمل گلوکز خوراکی (OGTT)، طی دو ساعت انجام می شود. ابتدا سطح قند خون اندازه گیری می شود، سپس نوشیدنی حاوی قند به فرد داده می شود. پس از سپری شدن دو ساعت، سطح قند خون مجدداً اندازه گیری می شود :
نتایج کمتر از 140 میلی گرم / دسی لیتر، عادی تلقی می شوند.
نتایج بین 140-199، شرایط قبل از دیابت را نشان می دهند.
نتایج بزرگتر مساوی 200، نشان دهنده وجود دیابت هستند.
5. آزمایش ادرار برای تشخیص دیابت
آزمایش ادرار، همیشه برای تشخیص دیابت به کار نمیرود. در صورتی که پزشک گمان کند که فرد دیابت نوع 1 دارد، آنگاه ممکن است از این آزمایش استفاده کند. هنگامی که بدن از بافت چربی، به جای قند خون برای تولید انرژی استفاده می کند، کتون بادی ها تولید می شوند.
آزمایشگاهها در حین انجام آزمایش ادرار، وجود این کتون بادی ها را بررسی می کنند. در صورتی که کتون بادی ها به میزان متوسط تا زیاد در ادرار وجود داشته باشند، این یعنی بدن شما به اندازه کافی انسولین تولید نمی کند.
6. آزمایش دیابت بارداری
همانگونه که از نام آن هم مشخص است، دیابت بارداری هنگامی رخ می دهد که زن باردار باشد. توصیه ADA این است که زنان در معرض خطر دیابت، در صورتی که از قبل دیابت داشته باشند، در اولین مراجعه به پزشک زنان ازمایش خون دیابت بدهند. دیابت بارداری، در سه ماهه دوم و سوم بارداری رخ میدهد.
پزشکان از دو نوع آزمایش، برای تشخیص دیابت بارداری استفاده می کنند:
در مورد اول، آزمایش چالش اولیه گلوکز انجام می شود. در طول این آزمایش، محلول شربت گلوکز مصرف می شود. پس از گذشت یک ساعت، از بیمار خون گرفته می شود تا غلظت قند خون وی اندازه گیری شود. نتایجی در حد 130-140 میلی لیتر/ دسی لیتر یا کمتر عادی تلقی می شوند. مقادیر بیشتر از حد عادی، نیازمند آزمایش بیشتر هستند.
آزمایش تکمیلی تحمل گلوکز نیز مستلزم این است که فرد یک شب چیزی نخورد. در ابتدا سطح گلوکز خون اولیه اندازه گیری می شود. سپس مادر باردار، یک محلول با غلظت قند بالا را می خورد. سپس سطح قند خون برای مدت سه ساعت بررسی می شود. در صورتی که زن باردار دارای دو یا تعداد بیشتری قند خون بیشتر از حد عادی باشد، این نشان دهنده دیابت بارداری است.
آزمایش دوم اینگونه است که فرد آزمایش تحمل گلوکز دو ساعته را انجام میدهد. این حالت مشابه آزمایش توصیفی قبلی است. در حین انجام آزمایش، تنها یک مقدار غیرعادی نشان دهنده وقوع دیابت بارداری است.